Doğal taşlar çok çabuk kirlenmeyen taşlar olmakla birlikte açık alanlarda bulunan birçok yapının hava kirliliği, atmosfer etkileri, trafik, kullanım şekli, kullanıcı etkisi ve malzemenin bozulma etkenleri (tuzlar, asit yağmuru vb.) ile siyah bir kabukla kaplanmış olduğu sıkça görülür. Daha önce belirttiğimiz su ve sirkenin yetersiz kalacağı restorasyon gerektiren temizliklerde birçok temizlik yöntemi vardır. Temizlemenin amacı çözünmeyen veya az çözünen kabuk oluşumlarının, çözünebilir tuzların, çeşitli restorasyon tabakalarının, is, toz, mikro organizma, parazit bitkilerin ve kuş veya hayvan pisliklerinin uzaklaştırılmasıdır. Taş yapıların yüzeyinde oluşan kirliliklerin uzaklaştırılması için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir.

Temizlik öncesi ilk adım; taşın mevcut durumunun ve kirliliğin teşhisidir. Uygun yöntemi belirlemek için bu basamak ihmal edilmemelidir. Doğru seçim ancak malzemenin tanınması ve çevre mekanizmasının malzeme üzerinde neden olduğu değişim veya bozulmaları belirledikten sonra mümkün olabilir.

Temizleme Teknik ve Yöntemleri

Uygulanacak olan temizlik yöntemi; taşın türüne ve mevcut durumuna, çevresinde bulunan diğer yapı malzemelerinin durumuna, uzaklaştırılacak olan kirliliğin türüne ve miktarına bağlı olarak seçilir. Tamamen zararsız ve kesin sonuç veren bir temizlik yöntemi yoktur. Bu nedenle doğru yöntemin belirlenmesi oldukça önemlidir. Bazı durumlarda iki veya daha fazla temizlik yöntemi bir arada kullanılabilir.

Atomize Su ile Temizlik: Yüzeydeki çözünebilir kirlilikleri ve taş ile tam olarak bağ kurmamış kirlilikleri uzaklaştırmak için basit ve en çok kullanılan yöntemdir. Bu yöntemde su yüzeye atomize (zerrecikler halinde) püskürtülür, yıkanan yüzey küçük el fırçaları, diş fırçası vb. aletlerle fırçalanır.

Kimyasal Temizlik: Kimyasal temizleme yöntemleri genel olarak kontrol edilmesi zor uygulamalar olduklarından çok fazla önerilmeyen yöntemlerdir. Burada anlatabileceğimiz iki tür kimyasal yöntem vardır. Bunlar; Temizleyici Jeller ile Absorblayıcı Kil ve Kâğıt Hamurları ile yapılan uygulamalardır.

1.Temizleyici Jeller, dik yüzeylere uygulanmak için kalınlaştırıcı eklenmiş çok zayıf bazik karışımlardır. Böylece çözelti halindeki aktif madde temizlenecek yüzeyle devamlı temas halinde ama taşın iç kısımlarına nüfus etmesi azaltılmış şekilde olur. Ph’ının 7-8 (nötr veya çok az bazik) civarında tutulması, yıpratıcı etkiyi azaltmak ve zararlı yan ürünlerin oluşmasını önlemek için gereklidir. Jelin etkinliğini arttırmak için, uygulama esnasında, üzerinin ince plastik örtü veya alüminyum folyo ile kapatılarak çözücünün buharlaşmasına engel olunması gerekir. Jel taş üzerinden alınıp, yüzey su ve gerekirse plastik fırça ile temizlendikten sonra taş suyla yıkanarak bazik kimyasal maddeler tamamıyla uzaklaştırılmalıdır. Bu yöntemi kimyasal maddelerin yıkanarak uzaklaştırmanın çok güç olduğu gözenekli taşlarda uygulamak sakıncalıdır.

2. Absorblayıcı kil ve kâğıt hamurları ile; killer temizlenecek yüzeye yerleştirildiğinde, yapılarından dolayı etkili olarak istenmeyen kirlilikleri alırlar. Bu yöntemi tuz, yağ, mum, benzeri sorunları olan yüzeylerin temizlenmesinde kullanmak oldukça faydalıdır. Fazlaca kullanılan kâğıt hamuru özellikle çözünebilir tuzlar gibi inorganik kirliliklerin temizlenmesinde kullanılır. Kimyasal temizlik sonrasında uygulama yapılan yüzeyden kimyasalın tamamen uzaklaştırılması gerekmektedir. Yüzeyde kimyasal kalıntısı kesinlikle bırakılmamalıdır.

Mekanik Temizlik: Mekanik temizlik genel olarak iki başlık altında toplanır.

1. Bunlardan ilki; bisturi dediğimiz küçük el aletleridir.

2. Diğer mekanik temizlik yöntemi ise özellikle geniş taş yüzeylerde oldukça etkili bir temizlik yöntemi olan kontrollükumlamadır. Bu yöntemde özel olarak tasarlanmış kontrollü kumlama cihazı ile uygulama gerçekleştirilir. Cihazın çalışma prensibi; haznesindeki mikro cam küre, kum veya alümina gibi aşındırıcıları hortum ve özel bir başlık aracılığıyla, istenilen basınçta yüzeye püskürtmektir. Kontrollü kumlama uygulamasının özel eğitim almış kişiler tarafından gerçekleştirilmesi gerekmektedir.

Teknolojinin gelişimine paralel olarak geliştirilen cihazlar, yeni teknik ve yöntemler temizlik uygulamalarında kullanılmak üzere arge çalışmaları yapılmaktadır. Bu kapsamda öne çıkan tekniklerden biri lazer ışını ile temizlik diğeri de kuru buz ile temizliktir.

1.Lazer ışını ile temizleme; özellikle küçük taşınır objelerin temizliğinde ve tablo restorasyonlarında sıklıkla kullanılmaktadır. Oldukça pahalı bir yöntem olması sebebiyle tarihi yapıların cephe temizliğinde çok tercih edilen bir yöntem değildir.

2.Bir diğer teknik olan kuru buz yöntemi tarihi yapıların taş, tuğla, ahşap gibi farklı malzemeye sahip yüzeylerinde denenmektedir. Teknik yüzeye zarar vermeden temizliği sağlamaktadır ancak kullanılan cihazların ve ham maddenin maliyeti geniş alanlarda kullanım açısından pahalıdır.

Temizlik Yöntemlerinin Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar

Su emme değeri yüksek, gözenekli yapıya sahip olan taşlarda, aşınmış yüzeylere kuru temizlik yöntemlerinin seçilmesi ve mümkün olduğu kadar küçük el aletleri ile müdahale edilmesi uygundur.

Cilalı Taşlar İçin Zararlı Temizlik;

·Asit- baz kullanılarak yapılan temizleme,

·Kontrolsüz kuru – yaş kumlama ile temizleme,

·Tarak, tel fırça, spiral veya zımpara ile mekanik temizlik

·Yakarak temizleme